پیش از آنکه مفهوم ابر دانشگاه را توضیح دهیم خوب است ابتدا به‌صورت تحلیلی مفاهیم پایه‌ای دیگری که به درک درست ما از این مفهوم کمک می‌نماید را بررسی کنیم که آیا اصولاً چنین مفهومی قابلیت تحقق دارد یا خیر؟ پس از توضیح مطالب ذیل به این توجه رهنمون خواهیم شد که آیا به مفهوم ابر دانشگاه صرفاً به‌عنوان یک دانشگاه خیالی می‌توانیم فکر کنیم و یا اینکه می‌توانیم این مفهوم را از میان بسیاری از مفاهیم دیگر استخراج کرده و به آن جامعه عمل بپوشانیم؟ این نگاه، سیری است که پس در درست مفاهیم بعدی حاصل خواهد شد.

وزارت علوم و آموزش‌عالی هر کشوری وظیفه انسجام بخشیدن به امور اجرایی، سیاستگذاری نظام دانشی، پژوهشی و فناوری را در هر کشور به عهده دارد. در حقیقت، وزات علوم یک کشور وظیفه وضع قوانین مورد نیاز آموزشی، پژوهشی و فناوری را بعهده گرفته و تلاش می کند تا نظام آموزشی و پژوهشی کشور در یک مسیر منظم و با یک انسجام ساختاری و قوانینی درست حرکت نماید. وزارت علوم یک کشور این وظیفه خود را در سامان‌دهی به موسسات آموزش‌عالی به انجام می‌رساند بنابراین دانشگاه‌ها و موسسه‌هایی که مجوز خود را از وزارت علوم یک کشور اخذ می‌نمایند اکثر قوانین و مقررات خود را براساس آیین‌نامه‌ها و قوانین و استانداردهای وزارت علوم و آموزش‌عالی کشور تنظیم می‌نمایند. از سوی دیگر، تاسیس هر موسسه آموزش‌عالی و دانشگاهی منوط به دریافت مجوز از وزارت علوم یک کشور است.

پیش از آن که بخواهیم درباره ابردانشگاه صحبت کنیم لازم است ابتدا به این بیاندیشیم که یک دانشگاه چه خدماتی را عرضه و چه اهدافی را دنبال می‌کند. پس از پاسخ به این سوال قادر خواهیم بود تا درباره مفهوم ابردانشگاه بیشتر فکر کنیم.

نخستین خدمتی که یک دانشگاه ارائه می‌کند آموزش دانشجویان با هدف ارتقای علمی، پژوهشی و فناوری است. همانطور که سیستم آموزش و پرورش در K12 هدف آموزش کودکان و نوجوانان را به عهده می گیرد، دانشگاه نیز با هدف آموزش دانشجویان در مقاطع سنی بالاتر از 18 سال قدم به عرصه آموزش نهاده است. اگرچه رویکرد آموزشی در دانشگاه‌های مختلف و در سیستم‌های متعدد آموزشی متفاوت است اما با هر رویکرد آموزشی که به مساله آموزش نگاه کنیم باز هم یکی از دغدغه‌های بزرگ تاسیس دانشگاه آموزش است.

حال اگر بتوانیم یک سیستم دانشگاهی را طراحی کنیم که ضمن ارائه آموزش با رویکردهای متعدد آموزشی، با تسهیل در فرایندهای اجرایی و آموزشی نیز همگام باشد، آیا یک دانشگاه با آغوش باز آن سیستم آموزشی و دانشگاهی را نمی‌پذیرد؟ در پایان این یادداشت شاید به این ایده برسیم که ابردانشگاه همان سیستم آموزشی است که دانشگاه‌های کل دنیا با توجه به تسهیل سیستم آموزشی که دنبال می کند، آرزوی آن را درسر داشته باشند.

یکی از مهمترین اهداف سیستم دانشگاهی، پژوهش‌های کاربردی ای است که در قالب اهداف یک کشور تعریف می‌شود. این پژوهش‌ها بر اساس نیاز جامعه و اهداف بلند مدت و راهبردی یک کشور تعریف می‌شوند. به طور مثال، یک کشور در صدد ارتقای سیستم کشاورزی خود است بنابراین، دانشگاه‌های مرتبط با رشته کشاورزی، پروژ‌های متعددی را تعریف کرده و نتایج این پروژه‌ها در سیستم های کشاورزی به کار گرفته می‌شود. به همین منوال، پروژه‌های متعدد صنعتی، علوم انسانی و اجتماعی، و علوم دینی به جهت نیل به اهداف در نظر گرفته شده در افق هر کشور تعریف شده و دانشگاه نیز برای تحقق آن تلاش می نماید.

حال مجددا باید این پرسش را مطرح کرد که اگر بتوان چنین پروژه‌هایی را با گستردگی فراگیر تر در پرتو اهداف بلند مدت کشور با مدد از کشورهای دیگر به ثمر رساند، آیا می توان به مفهومی به نام ابر دانشگاه فکر کرد؟

یکی از اهداف بسیار مهمی که هر کشور دنبال می کند تربیت نیروی متخصصی است که بتواند در شغل‌های تخصصی به کار گرفته شده و همچنین توانایی جایگزین شدن با مدیران ارشد را داشته باشد. این نیروی متخصص نیاز به آموزش، رشد علمی، رشد فرهنگی، رشد نگرشی و تربیت مهارت های فردی و اجتماعی دارد که دانشگاه‌ها یکی از مهمترین نهادهایی هستند که این هدف را به سر انجام خود می رسانند. با مراوده و ارتباطات گسترده آموزشی یک دانشگاه‌ها با دانشگاه‌های دیگر که در پرتو یک نظام آموزشی متفاوت از آن چه امروز شاهد آن هستیم، می توان نیروی تخصصی کارامدی تربیت کرد که نه تنها اهداف کشورهای متبوع خود را تامین نمایند بلکه با توجه به تربیت بین‌المللی بتوانند صلح و آرامش را برای کشور خود و کشورهای دیگر نیز به ارمغان بیاورند.

یکی از اهدافی که اکثر دانشگاه‌ها دنبال می‌کنند استقلال سیستم مالی از سیستم های دولتی و مدیریت اقتصادی خودگردان است که این هدف با جذب سرمایه در پروژه‌های علمی و جذب دانشجویان شهریه پرداز امکان تحقق می یابد. جذب دانشجویان بین‌المللی شهریه‌پرداز یکی از اهدافی را که در هر دانشگاه پوشش می‌دهد، همین هدف است. با جذب هر دانشجوی بین‌المللی در یک دانشگاه، علاوه بر تحقق اهداف پژوهشی و آموزشی و البته اهداف دیگر، هدف جذب سرمایه نیز دنبال می‌شود. تعریف یک پروژه علمی نیز علاوه بر کمک به رشد یک کشور و همچنین توسعه دانشگاه در حوزه‌های فناوری و آموزشی، باعث جذب سرمایه از صنایع مختلف نیز می‌شود.

حال بیایید با هم فرض کنیم که یک سیستم آموزشی بتوان تعریف کرد که علاوه بر اهداف آموزشی و پژوهشی می‌تواند جذب سرمایه مناسبی را نیز برای دانشگاه به همراه داشته باشد، جذب سرمایه ای که از آنچه به صورت جاری و ساری در دانشگاه‌های یک کشور جریان دارد بیشتر و موثر تر باشد، آیا تحقق چنین مفهومی نمی‌تواند همان ابردانشگاه باشد؟

یکی از اهدافی که هر دانشگاه دنبال می کند شهرت آن دانشگاه در بین دانشگاه‌های یک کشور و متعقابا اشتهار آن دانشگاه در میان دانشگاه‌های کشورهای دیگر است. از جمله عواملی که در رتبه بندی هر دانشگاه لحاظ می‌شود، اشتهار آن دانشگاه در میان دانشجویان است. بسیاری از دانشگاه‌ها وجود دارند که هر ساله سیاست‌های راهبردی خود را بر اساس ارتقای رتبه دانشگاه در نظام های رتبه بندی جهان از جمله کیو اس و شانگهای تعریف می‌کنند.

خوب است در اینجا به عوامل عمومی موثر بر رتبه بندی دانشگاه‌ها در نگاهی بیاندازیم تا در مباحث بعدی بتوانیم به صورت مشخص تر از آن استفاده نماییم.

در نظام رتبه بندی QS می توان به شاخصه های متعددی برای رتبه بندی دانشگاه‌ها اشاره کرد اما برخی از مهمترین عوامل آن عبارتند از:

• شهرت علمی و آکادمیک، 40 درصد از نمره کلی رتبه بندی سیستم ارزشیابی QS مربوط به شهرت علمی، کیفیت تدریس و تحقیق در دانشگاه‌های جهان است.

• شهرت فارغ التحصیلان دانشگاه در میان کارفرمایان، از آنجا که فارغ التحصیلان می‌خواهند با مهارت‌ها و دانش فراگرفته شده وارد بازار کار شوند، در ارزشیابی QS بررسی می‌شود که چگونه دانشگاه‌ها دانشجویان را برای ورود به بازار کار و کسب جایگاه های شغلی موفق آماده می‌کنند و کدام دانشگاه‌های خلاق‌ترین، مبتکرترین و موثرترین فارغ التحصیلان را به جامعه تحویل می‌دهند.

• نسبت استاد به دانشجو، این شاخص برای ارزیابی تعداد اساتید به ازای هر دانشجو است که میزان بار علمی کلاس‌ها و تجربه دانشجویی را مشخص می‌کند. این شاخص نشان دهنده میزان دسترسی دانشجویان به اساتید در هر دانشگاه است.

• مستندات و مقالات هر دانشکده، کیفیت تحقیقات دانشگاه با معیار مقالات تولید شده در دوره‌های پنج ساله به ازای هر دانشکده اندازه‌گیری می‌شود.

• نسبت دانشجویان و اساتید بین‌المللی، سنجش توانایی جذب دانشجویان و کارکنان باکیفیت از سراسر جهان نشان‌دهنده چشم‌انداز وسیع دانشگاه‌ها در سیستم ارزشیابی QS است.

نظام رتبه بندی کیو اس فاکتور های متعدد دیگری نیز دارد که در اینجا به آن‌ها اشاره نشده است.

نظام‌های مشابه رتبه‌بندی نیز وجود دارد که با حفظ تفاوت‌ها در ارائه ملاک‌ها اما تشابه هایی نیز با فاکتور های بالا دارند که در خور اهمیت هستند. به طور مثال، هنگامی که نظام رتبه بندی ISC که ویژه کشورهای اسلامی است را بررسی می کنیم به شاخصه هایی از قبیل:

• آموزش (با وزن 30 درصد)،

• پژوهش (با وزن 25 درصد)،

• فن‌آوری و نوآوری (با وزن 20 درصد)،

• بین‌المللی‌سازی (با وزن 10 درصد)،

• اثرگذاری اقتصادی (با وزن 10 درصد) و خدمات اجتماعی،

و زیر ساخت و تسهیلات (با وزن 5 درصد) خواهیم رسید که با شاخصه های ذکر شده در نظام ارزشیابی QS شباهت‌هایی قابل توجهی دارد.

یکی از اهدافی که بسیاری از دانشگاه‌ها دنبال می‌کنند ارتباط دانشگاه با بازار کار است. دانشگاهی که ارتباطی نمی‌تواند با بازار کار ایجاد نماید طبیعتا قادر نخواهد بود تا نیازهای مرتبط با دانشجویان خود را نیز تامین نماید. ارتقای این ارتباط چنانچه با بازارهای بین‌المللی نیز همگام باشد نه تنها برای آن دانشگاه چه بسا برای کشوری که آن دانشگاه را در خود جای داده است از اهمیت فراوانی برخوردار خواهد بود. چنانچه ابردانشگاه همان مفهومی باشد که امکان ایجاد اشتغال را برای دانشگاه فراهم آورد، قطعا یکی از نیازهای بزرگ دانشگاه‌ها را برطرف کرده است.

تبادل اساتید بین‌المللی با اساتید بومی و تبدیل اساتید بومی به اساتیدی که در دانشگاه‌های متعدد کشورهای جهان تدریس می نمایند نیز یکی از اهدافی است که دانشگاه‌ها دنبال می نمایند. پروژه اراسموس، یکی از پروژه‌های بسیار معروف این حوزه است که علاوه بر دنبال کردن اهداف متعدد در حوزه آموزش، تبادل اساتید و دانشجویان را نیز دنبال می کرد. تبادلی که برای اکثر دانشگاه‌ها و کشورهای جهان بسیار پر اهمیت تلقی می‌شود و یکی از ارزش‌های اساسی است که هر دانشگاه برای فعالیت‌های خود دنبال می نماید.

حال تصور کنید که در ابر دانشگاه، این مساله با سهولت تمام و کمترین بوروکراسی‌های اداری انجام شود، آیا شما به عنوان مسئول یک دانشگاه وسوسه نخواهید شد که در این دانشگاه فعالیت نمایید؟

تا به اینجا ارزش‌هایی که برای یک دانشگاه از اهمیت بالایی برخوردار است را توضیح دادیم. حال وقت آن رسیده است تا این ارزش ها را در ابردانشگاه بازسازی کرده و امکان ایجاد چنین دانشگاهی را بررسی نماییم.

سنجش کیفیت آموزشی و ارتقای آن و در نهایت اعطای مدارک و گواهی‌هایی که حکایت از این اعتبار دارد یکی از اهدافی است که در ابردانشگاه سازمان همکاری های اسلامی شکل خواهد گرفت. در بسیاری از دانشگاه‌ها، گواهی‌هایی که برای دوره های کوتاه مدت و مدارکی که برای دوره های بلند مدت صادر می‌شود به‌واسطه اعتباری است که دانشگاه از مجوز خود که از وزارت علوم آن کشور اخذ کرده است بدست آمده است در حالی که این اعتبار رابطه مستقیم با کیفیت آموزشی ندارد. چه بسا دانشگاهی که مجوز آموزشی داشته باشد اما کیفیت آموزشی بسیار پایینی ارائه نماید از این رو، در ابردانشگاه سازمان همکاری اسلامی، تضمین کیفیت آموزشی یکی از مفاهیمی است که درسیستم آموزشی لحاظ می‌شود.

روش تدریس ارتباط مستقیم با کاربردی سازی علوم دارد. کاربردی‌سازی علوم بخصوص در علوم‌انسانی مستلزم فعالیت‌های زیرساختی است تا در پرتو ایجاد زیرساخت‌های لازم، کشتی علوم آرام‌آرام در ساحل کاربردی‌سازی آرام گیرد. برای توضیح مطلب خوب است تا نفت خام، پالایشگاه و محصولات نفتی ازجمله پلاستیک را در نظر بگیرید. نفت خام پس از استخراج، توسط پالایشگاه فراوری‌شده و به محصولات نفتی تبدیل می‌شود. محصولات نفتی همان چیزی است که ما به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به آن‌ها نیاز داریم. به برکت وجود پالایشگاه، نفت خام یا به بنزینی مبدل می‌شود که همه اتومبیل‌های ما را به حرکت درمی‌آورد یا آماده تولید پلاستیکی خواهد شد که همواره آن را در زندگی خود به کار می‌گیریم. در کاربردی‌سازی علوم نیز لازم است فرایندی مشابه یعنی پالایشگاه علوم ایجاد شود. پالایشگاه علوم بخصوص در علوم‌انسانی باید طوری باشد که مواد خام علوم را به محصولاتی تبدیل کند که در زندگی انسان‌ها موثر افتد.

در تفکر آموزشی مدیریت آموزش سینوو، این فرایند زیرساختی درجایی است که علوم شکل‌گرفته و منتقل می‌شود. جایی که استاد و شاگرد حضور دارند یعنی همان کلاس های درس! کلاس درس همان پالایشگاهی است که نفت خام علوم را به فراورده‌های مورد نیاز تبدیل می‌کند. به عبارت دقیق‌تر، تدوین روش آموزش علوم همان پالایشگاه و زیرساختی است که دنبال آن می‌گردیم. روش آموزش علوم یک فرایند طولانی و پیچیده است که تمامی تصورات ما درباره آموزش را متحول خواهد کرد. روش آموزش علوم، همانند پالایشگاه نفت، ما را به تولید می‌رساند حال‌آن‌که کلاسی که تولید ندارد مانند پالایشگاهی است که نفت دارد اما محصولی از آن بیرون نمی‌آید. نکته‌ای که لازم است تأکید کنم این است که آموزش مفهومی است که فرایندهای بسیاری ازجمله تدریس و یادگیری، تکنیک‌ها، مسائل پیش از کلاس، بازتعریف نقش استاد، طراحی محتوای آموزشی و … را در برمی‌گیرد ازاین‌رو، تغییر نگرش‌ها در هر حوزه ازجمله یادگیری، تکنیک‌های تدریس، سبک‌های یادگیری و… شاکله تدوین روش آموزش را تغییر نخواهد داد بلکه آن را مستحکم‌تر خواهد کرد.

حال بیایید فرض کنیم که دانش آموخته های دانشگاه‌ها در رشته های مختلف به جای آن که مستقیم وارد کلاس درس شوند و به تدریس بپردازند، پیش از آن، روش تدریس آن علم که منتج به نتایج کاربردی برای آن علم خواهد شد را نیز بیاموزند و طبق آموزه های روشمند تدریس، دروس و مباحث علمی را به دانشجوی خود منتقل نمایند. در این صورت، آموزش با کیفیتی غیر از آنچه امروزه آن را می یابیم عرضه خواهد شد و ابردانشگاه سازمان همکاری های اسلامی می‌تواند چنین شاکله‌ای را عرضه نماید.

در شکل رایج آموزش، فراگیر یا به صورت حضوری و یا به صورت آنلاین و آفلاین در کلاس درس شرکت می‌کند و پس از گذراندن دوره، گواهی خود را دریافت خواهد کرد. در ابتدای امر اینگونه به نظر می‌رسد که این شکل آموزش، تمامی آنچه در آموزش مطرح است را در بر گرفته است اما اگر فضای دانشگاهی را تصویر کنیم که دانشجو و استاد به جای حضور در کلاس حضوری یا مجازی، یک سیستم آموزشی کامل را تجربه نمایند و آموزش نیز با محوریت همان فضا شکل بگیرد، سنجش انجام شده و مدرک آن نیز صادر شود، فضای آموزشی حقیقی را به فضای آموزشی کاملا متفاوتی حرکت داده‌ایم.

آنچه آموزش نوین را برای ما معنا می‌کند توجه به فضایی متفاوت با آموزش سنتی و حتی متفاوت با فضای مجازی است یعنی فضایی است که تجربه کاملا متفاوتی از آموزش را برای ما به ارمغان می‌آورد. فضایی شبیه فیلم آواتار که شما یک دنیا دیگر را تجربه می‌کنید و در آن دنیا، برای خود آواتاری دارید، دفتر و کتابی دارید، اتاقی دارید، استادی دارید و تمامی آنچه در واقعیت تجربه کرده اید را در آن می‌یابید و آن فضا، فضای دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی در فضای متاورس است.

با ظهور آموزش در پرتو مفهوم متاورسیتی و ایجاد دانشگاه‌های متاورسی، پارادایم آموزش کاملا متفاوت خواهد شد. رویکرد، محتوا، روش تدریس و سنجش آموزشی را باید مجدد تعریف کرد تا در پرتو تعریف مجدد بتوان از ظرفیت این مدل دانشگاه و آموزش‌های ذیل آن بهره جست. لازم به ذکر است که حضور دبیرکل و معاون راهبردی اجرایی سازمان بین‌‎المللی سینوو در عمان که به دعوت رسمی وزیر آموزش‌عالی آن کشور صورت گرفته، نویدبخش ایجاد چنین بخشی خواهد بود.

پارادایم غالب در دانشگاه‌های امروزی این است که دانشگاه‌های امروزی، یک بخش را برای تعریف و پیگیری امور بین‌الملل خود تعیین کرده و فعالیت‌های بین‌المللی خود را بر اساس اهداف دانشگاه توسط آن واحد که می‌تواند به صورت یک دفتر، مدیریت و یا معاونت امور بین‌الملل باشد اجرا می کند.

حال اگر به جای اینکه یک بخش دانشگاه برای فعالیت‌های بین‌المللی در نظر گرفته شود، کل دانشگاه با وظایف بین‌المللی تعریف شود چطور؟ اگر این دانشگاه ذیل یک ابردانشگاه تعریف شود و مرزهای جغرافیایی برای آن معنایی نداشته باشد چطور؟ اگر قوانین و امور اجرایی آن با محوریت یک سازمان بین‌المللی که میان 57 کشور اسلامی معتبر است تنظیم شده باشد چطور؟

پاسخ به این پرسش ها اگر چه حکایت از دشواری های بسیاری دارد اما می‌تواند مفهوم ابردانشگاه سازمان همکاری اسلامی را بیش از پیش حمایت کند.

نظام رتبه بندی دانشگاه‌های کشورهای اسلامی معمولا با نظام های رتبه بندی غربی از جمله QS تعریف می‌شود حال آنکه نظام رتبه بندی ISC که یکی از قدرتمندترین نظام های رتبه بندی دانشگاه‌های جهان اسلام به شمار می رود. همانطور که در تعریف این سازمان ذکر شده است، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (انگلیسی: Islamic World Science Citation Center یا به اختصار ISC) یک سامانه اطلاع‌رسانی علمی است که در صدد رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان اسلام و تجزیه و تحلیل مجلات علمی کشورهای اسلامی بر اساس معیارهای علم سنجی معتبر اسلامی می‌باشد. ماموریت این سازمان به صورت مشخص به کشورهای اسلامی معطوف است و طبیعتا چنین سازمانی می‌تواند رتبه بندی دانشگاه‌های جهان اسلام را در کنار رتبه بندی های دیگر بین‌المللی مشخص کرده و ارتقا بخشد.

در پایان به نظر می رسد با اینکه دشواری‌های بسیاری برای شکل‌گیری یک ابردانشگاه وجود دارد اما تاسیس چنین دانشگاهی می‌تواند به اهداف آموزشی این سازمان از جمله عدالت آموزشی و ارتقای صلح و آرامش میان کشورهای اسلامی و جهان کمک شایانی نماید.